Հայոց պատմություն

Տրդատ ճարտարապետ

Տրդատ ճարտարապետը ապրել է X դարի վերջին և XI դարի սկղբին, Բագրատունիների թագավորության ժամանակաշրջանում։ Ճարտարապետի կենսագրության վերաբերյալ առանձին կցկտուր տեղեկություններ պահպանված են ժամանակակից մատենագիր Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկի Պատմության մեջ:

Տրդատի ճարտարապետության առաջին հիշատակումները գտնում ենք պարսիկ պատմիչ Մովլանա Իդրիսի հաղորդումներում։  Այն Արգինայում կառուցաց եկեղեցու մասին է, որից միայն փլատակներ են հասել մեր օրեր։ Դրանից հետո Սմբատ երկրորդի հանձնարությամբ Տրդատը սկսում է Անիի Մայր Տաճարի շինարարությունը։ 1001թ․ նա ավարտում է տաճարի կառուցումը, որը դառնում է Անիի ճարտարապետության իսկական գլուխգործոց և մեծ հռչակ բերում նրան։ Աբիխը գրել է․ «Շինարարական արվեստում ուրիշ որտեղ, եթե ոչ քրիստոնյա ժողովուրդների ծաղկման դարաշրջանում, ինչպես օրինակ՝ Անիի տաճարում, կարելի է գտնել գեղեցկություն և հիացմունք»։

Տրդատին է պատկանում նաև Բյուզանդական կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում գտնվող հայտնի սուրբ Սոֆիայի տաճարի քանդված գմբերթի վերակառուցումը, որը կանգուն է մինչև օրս։   

Միանգամայն պարզ Է, որ Տրդատի կատարած վերականգնումը լիովին արտացոլում էր X-XI դդ. հայշինարարական մշակույթի վիճակը։ Թեպետ հայտնի Է, որ այն ժամանակների համար այդ֊պիսի հսկայական գմբեթներ Հայաստանում չէին կառուցվում, այնուամենայնիվ նրանց կառուցման շինարարական եղանակներն ամենևին խորթ չէին հայ ճարտարապետներին։

Անիի Մայր Տաճարի կառուցումից անմիջապես հետո նա ձեռնամուխ է լինում մեկ այլ գլուխգործոցի կառուցմանը՝ հայտնի ավիրված Զվարթնոց տաճարի օրինակով, որը նա կառուցեց Գագիկ թագավորի պատվերով։Նա վերարտադրեց  Զվարթնոցը, բայց արդեն տարբեր չափսերով, տարբեր համամասնությամբ, տարբեր զարդանկարներով և տարբեր մանրամասներով։

Տրդատի գործերը, հատկապես Անիի կաթողիկե տաճարը, բազմաթիվ սերունդների համար ստեղծագործական ոգեշնչման աղբյուր են հանդիսացել:

Տրդատը հին Հայաստանի ճարտարապետների մեջ այն քչերից մեկն Է, որի ստեղծագործություններից շատերն են պահպանվել: Այդ բոլոր գործերը հաստատապես մտել են Հայաստանի դասական ճարտարապետության պատմության մեջ իբրև նրա փայլուն գագաթներր:

Հենց այդ գործերի շնորհիվ Տրդատի անունը լայն ճանաչում Է ստացել ոչ միայն իր հայրենիքում՝ Հայաստանում, այլև նրա սահմաններից դուրս: